ЯҢАЛЫКЛАР
Тарих дигәч, мөгаен күпләрнең күз алдына йөзләгән еллар элек борынгы дәүләтләр урнашкан җирлекләрдә археологик казылма эшләре, меңеллык тарихы булган шәһәрләр килә торгандыр. Ә менә үзең атлап йөргән урам, сиксән, туксан, хәтта йөз ел элек нинди булган икән? Гомүмән ул заманаларда булды микән әле ул? Нинди исем йөрткән? Электән калган биналар сакланганмы, аларда нинди оешмалар булган, бәлкем берәр бай йорты булгандыр? Шушы сорауларга җавапларны Сарман гимназиясенең 6 нчы сыйныфлары белән бергеләп эзләдек.
Укучыларга туган ягыбыз, Сарманыбызның, бүгенге көндә Ленин исемен йөрткән үзәк урамы буенча виртуаль экскурсия тәкъдим ителде. 30- 40 нчы елларда төшерелгән фотосүрәтләр безне үткәннәргә алып кайтты. Укучылар шаккатып карап тыңлап утырдылар, агач мәктәпләр, салам түбәле янтайган өйләр, Мөхәммәт Хаҗи байның йорты - һәммәсе дә гаҗәп иде, чөнки бу чор алар өчен бөтенләй таныш түгел.
Туган якны, туган телеңне, туган дәүләтеңне ярату иң элек үзең яшәгән өеңнән, алтап йөргән тыкрык, урамнардан башлана. Нәкъ менә шуңа күрә, «Үз илемдә –үз телемдә» проектының төп юнәлеше - үсеп килүче буынны милли кыйммәтләр белән таныштыру, аларда туган якка мәхәббәт һәм хөрмәт тәрбияләү.
2022 елның 14 февралендә Казан шәһәрендә «Татар төбәк тарихын өйрәнү: 2021 елда Татарстанның һәм Россия Федерациясендә татарлар күпләп яшәгән төбәкләренең төбәк тарихын өйрәнү структуралары эшчәнлеге нәтиҗәләре һәм 2022 елга аларның планнары» дигән темага Бөтенроссия түгәрәк өстәл – конференциясе узды. Әлеге очрашуда галимнәр, төбәкчеләр һәм җәмәгать эшлеклеләре, китап авторлары шул исәптән Сарман муниципаль районының «Бөек Ватан сугышы һәм туган якны өйрәнү музее» муниципаль бюджет учреждениесе директоры Кәшипова Дания Мәмдух кызы да катнашты. Музей коллективы Татарстан премьер-министры урынбасары, Милли Шура рәисе Васил Шәйхразиевның рәхмәт хаты белән билгеләп үтелде, Дания Мәмдух кызы-Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының туган якны өйрәнүчеләр белән эшләү комитетының, актив музей һәм эзләнү эшчәнлеге, Идел - Урал төбәкләрендә татар авылларының тарихын өйрәнү һәм яшь буында туган якка карата мәхәббәт тәрбияләү өчен диплом белән бүләкләнде.
922 ел… инде тарих битләреннән генә өйрәнеп булган чорның, нәкъ менә шушы елында, Идел Буе Болгар дәүләтендә ислам дине кабул ителә. 1100 ел элек булган вакыйга, бүгенге көнгә кадәр мөһимлеген югалтмаган.
Әлбәтта, дистә гасыр, мең еллык тарих агымында ниләр генә күрмәгән, ниләр генә кичермәгән татар халкы, ләкин бернигә карамастан динне, милләтне саклап калганнар. Эзәрлекләүләр дә булмаган түгел, мәчетләрнең манаралары киселгән, дини китаплар юкка чыгарылган, намазлар яшертен генә укылган.
Шуны әйтергә кирәк, татар милләтендә белем бирүгә һәрвакыт җитди караганнар һәм бу сорауда мәчет, мәдрәсәләрнең дә роле зур булган.
Шул уңайдан Сарман гимназиясенең 8 сыйныф укучылары белән үткән бүгенге очрашу да ислам дине кабул ителүнең 1100 еллыгына багышланган иде.
“Ислам – религия мира” дип исемләнгән әңгәмә барышында, укучылар ислам динен кабул итү тарихы, Сарман ягының күренекле дин эшлеклеләре, мәчет мәдрәсәләре, XVIII-XX йөзләргә караган кулъязма һәм басма китаплар күргәзмәсе белән таныштылар.
Ерак араларны якын итеп чираттагы мастер- классны Советлар Союзы герое Н.Х. Шәрипов исемендәге Теләнче-Тамак урта гомуми белем мәктәбенең 8-10 сыйныф укучылары өчен үткәрдек.
Алар “Һөнәрчелек” циклының, бер юнәлеше - чүлмәк ясаучылар һөнәренең серләре белән таныштылар. Әлбәттә иң элек әлеге һөнәрнең төрле техникада, кызыл балчыктан әвәләп кечкенә җәнлекләр, кәрҗиннәр һәм башка гадиерәк булган предметлар ясап карадылар. Балаларның фантазиясенә шаккатып торырлык. Эшкә бөтен җаннары белән кереп китеп, кечкенә эт сынына саклап торырга бурадан өй салдылар. Анда коесы да, җыйнак читәннәр дә, бәләкәй генә авыл өе, җәйге болыннардан чабып алып кайткан печән чүмәләсе дә - һәммәсе дә үзенә урын тапты.
Чүлмәкче җайланмасы артына утырып кечкенә генә, ләкин үз куллары белән чүлмәкләр дә ясап карадылар. Әлеге шөгыль ашыкканны, сабырсызлыкны яратмаганын да бик тиз төшенделәр. Әз генә кабаландыңмы- шул минутта бозыла да китә.
Эш белән кайнаган минутлар эчтәлекле әңгәмә белән үрелеп барды, балалар балчык белән бәйле легендалар белән танышты. ”Ни өчен тарихи ядкәръләрне саклау һәм һәрдаим өйрәнү мөһим?”, дигән бик җитди сорау билгеләнде. Һәрвакыттагыча җаваплар төрледән-төрле булды. Берәүләр үткәннәрне белер өчен дип фикер йөртте, безгә тарих фәне укытыр өчен дип тә көлешеп алдылар. Шулай сорау - җавап алышып, тарихи ядъкәрләрнең, халкыбыз калдырган чиксез бай мирасның киләчәк өчен бәяләп бетермәслек мөһим булуына төшенделәр. Бүгенге көннең бөтен уңайлыклары белән без борынгыларга рәхмәтле,чөнки алар уйлап тапкан шөгыльләр, әйберләр, һәммәсе дә бүгенге көндә бары тик заманлаштырылган гына, “модернизированный” диеп әйтсәк тә була. Бик акыллы һәм дөрес сүзләр бар: безнең бүгенге көнебез, кайчандыр үткәнебез сыман ук, киләчәкне төзи. Чыннан да бүгенге көн, бәлки инде иртәгә үк - яңадан-яңа, зуррак, нәтиҗәлерәк ачышларга ныклы фундамент булып тора.
Әлеге очрашу “Пушкинская карта” проекты кысаларында, Россия халыкларының мәдәни мирасын саклау елына багышланды.
Кышкы каникул чорында лагерьга йөрүче балалар өчен матур гореф- гадәтнең эчтәлеген чагылдырган "Каурый өмәсе" дип исемләнгән, интерактив чаралар циклын йомгаклау очрашуына бүген Әлмәт мәктәбенең беренче сыйныфы укучылары килде. Эчтәлекле экскурсиядән соң, балалар эшкә кереште. Әйтергә кирәк, балалар бик ипле, каурыйларны, сыдырган йоннарны читкә туздырмыйча гына, пөхтә итеп эшләделәр. Ә инде үзләренең нәни куллары белән ясаган майлавыч канатларын әниләренә бүләккә алып киттеләр.
"Каурый өмәсе"- гореф- гадәтләрне өйрәнү интерактив чаралар циклы, Татарстан Республикасы Хөкүмәтенең муниципаль мәдәният учреждениеләренә ярдәм итү буенча грантлар конкурсы җиңүчесе булган - «Үз илемдә-үз телемдә» проектын гамәлгә ашыру кысаларында үткәрелә.
Музеебызда туган якны өйрәнүгә багышланган, әби- бабаларыбызның көн-күрешен тасфирлаган зал бар. Татар халкының матур йоласын чагылдырган "Каурый өмәсе" исемле интерактив чара да нәкъ менә шул зал буенча экскурсиядән башланып китә. Әлеге экспозиция укучы балалар өчен иң кызыклысы дип әйтсәк тә ялгыш булмас, чөнки кайбер экспонатларны алар ишетеп тә, күреп тә белмиләр. Бүгенге көндә тормышыбызның кайсы ягын гына алсак та, безгә ярдәмгә интернет килә. Ә менә ерак үткәннәрдә калган елларда гаджетлар гына түгел, хәтта өйләргә электр, газ, су линияләре дә сузылмаган була. Шуңа карамастан, кешеләр үзләренең тырышлыгы һәм тапкырлыгы аркасында тормышларын җайга салып яшәгәннәр һәм булдырган һәр әйберләренә бик сак караганнар. Бер генә нәрсә дә исраф ителмәгән, файдага кулланылган.
Халкыбызның милли гореф-гадәтләре бихисап, аларның һәрберсе үзенчә серле, матур, олы бәйрәм итеп үткән, һәрберсенең үз кануннары булган. Каз өмәсе дә шундый күркәм күренешләрнең берсе. Хатын- кызлар җыелышып
каз, үрдәк йолкыганнар, балалар да эштән читтә калмаган, аларга каурый сыдырырга кушыла торган булган. Җыелган йомшак каз мамыгыннан мендәрләр ясап куелган.
Ә менә тагын нәрсәләргә кулландылар икән каз каурыйларын? Моның серләренә музей хезмәткәрләре белән бергәләшеп Сарман гиназиясенең кышкы лагерена йөрүче балаларның чираттагы төркеме төшенде. Алар каз каурыйлары сыдырып, майлавыч канаты ясадылар.
"Каурый өмәсе"- гореф - гадәтләрне өйрәнү интерактив чарасы, Татарстан Республикасы Хөкүмәтенең муниципаль мәдәният учреждениеләренә ярдәм итү буенча грантлар конкурсы җиңүчесе булган - «Үз илемдә-үз телемдә» проектын гамәлгә ашыру кысаларында үткәрелә.
Музейда Сарман гимназиясенең кышкы лагерена йөрүче балалар катнашында “Каурый өмәсе” дип аталган чара үтте. Әлеге интерактив чараның максаты: татар халкының милли гореф-гадәтләрен, йолаларын балаларга җиткерү. Укучылар татар халык җырларын җырлый-җырлый, каз каурыйлары сыдырып, майлавыч канаты ясадылар, табышмакларга җаваплар эзләделәр. Борынгы гореф-гадәтләрне барлау яшь буында миллилек хисләре тәрбияли, матур традицияләрне ныгытуда зур роль уйный.
"Каурый өмәсе"- гореф- гадәтләрне өйрәнү интерактив чарасы, Татарстан Республикасы Хөкүмәтенең муниципаль мәдәният учреждениеләренә ярдәм итү буенча грантлар конкурсы җиңүчесе булган - «Үз илемдә-үз телемдә» проектын гамәлгә ашыру кысаларында үткәрелә.
Әхлакый нигезләргә, гореф-гадәтләргә алмашка ялган тормыш кыйммәтләре килә. Балалар һәм яшүсмерләрдә агрессия, өлкәннәргә карата битарафлык күзәтелә. Җәмгыять акрынлап үзенең традицион патриотик аңын югалта бара. Ә ни өчен шулай соң!? Җавап бик гади. Күп кенә ата - аналар көн буе эштә, кайберләре вахта ысулы белән эшли, аларның балалары өчен вакытлары җитми. Балалар бу вакытта нәрсә белән мәшгуль - алар шикле эчтәлектәге "мавыктыргыч" сайтларны таба. Смартфон экраннары аларга үз “кагыйдәләрен” өйрәтә.
Балаларыбызны ничек якларга, сакларга? Әлбәтта, янәшәләрендә булырга, аларга җылылык бирергә, ярдәм, аңлау күрсәтергә, рухи, патриотик тәрбия бирергә кирәк, чөнки патриот булу-үз җирең өчен сугышу гына түгел, ә иң беренче чиратта - туган йортыңны, туган җиреңне, туган телеңне ярату. Бу темага чиксез язарга була.
Нәкъ менә шуңа күрә "Они охраняли отчий дом" проекты тарихи вакыйгалар нигезендә, илебезнең иң яхшы уллары мисалында, үсеп килүче буынга рухи-әхлакый, патриотик тәрбия бирүгә юнәлдерелгән.
Проектның 1 этабын тормышка ашыру кысаларында әңгәмә-лекцияләр үткәрелде, әлеге циклны йомгаклау чарасы «Отец. Отечество. Отчизна» дигән темага багышланган иде. Анда Сарман гимназиясенең 10 сыйныф укучылары катнашты. Очрашу барышында музей хезмәткәрләре тарафыннан төшерелгән Бөек Ватан сугышы ветераны турында видеоролик карау оештырылды. Бу видеороликларны бәяләп бетергесез. Чөнки вакыт агымы зур тизлектә чаба, ә тарихыбызның куркыныч еллары турындагы хатирәләре белән бүлешердәй ветераннарабыз, кызганычка каршы, елдан ел кими.
Татар халкының балаларга гыйлем, төпле тәрбия бирүгә тирән карашы элек- электән үк башка милләтләрнең күренекле затларын хәйран калдырган, сокландырган. Нинди генә авыр чорлар күрергә туры килсә дә, үзләренең туган телләреннән баш тартмаганнар, язу, уку мәсьәләләренең җитдилеген саклаганнар.
Милләтебезнең чиксез бай тарихи ядъкәрләре, йола, гореф – гадәтләре нигезендә үсеп килүче буынга тирән әхлакый, рухи тәрбия бирергә мөмкин.
Музеебызда күп төрле интерактив чаралар үтә, шул исәптән, балаларны милли традицияләребез белән таныштыру, татар дөньясының тарихын өйрәтүгә багышланганнары да бихисап.
Кышкы каникул чорында лагерьга йөрүче балалар өчен матур гореф- гадәтнең эчтәлеген чагылдырган "Каурый өмәсе" исемле чараны тәкъдим иттек. Сарман гимназиясенең лагерь балалары белән каз каурыен сыдырып, табалар майларга майлавыч канатлары бәйләдек, мендәр ясарга да каурыйлар сайланып куелды. Балалар белән эшләү үзе бер рәхәт, самими фикерләре, җаваплары күңелләрдә җылы хисләр калдыра.
"Каурый өмәсе"- гореф- гадәтләрне өйрәнү интерактив чаралар циклы, Татарстан Республикасы Хөкүмәтенең муниципаль мәдәният учреждениеләренә ярдәм итү буенча грантлар конкурсы җиңүчесе булган - «Үз илемдә-үз телемдә» проектын гамәлгә ашыру кысаларында үткәрелә.
«Үз илемдә –үз телемдә» проектын гамәлгә ашыру кысаларында үткәрелүче «Песнь глины» дип исемләнгән чираттагы интерактив чарада Петровказавод урта гомуми белем бирү мәктәбенең 11 сыйныф укучылары катнашты. Әлеге мастер-класс -үзеңне чүлмәк ясау остасы итеп тою, үз кулларың белән балчыктан төрле эшләнмәләр, сувенирлар ясау мөмкинлеге ул.
Электән үк әлеге борынгы һөнәрнең осталары хөрмәтле кешеләр булганнар. Чөнки бу эш тырышлыктан тыш әле сабырлык, үҗәтлек, чыдамлылык һәм һәр эшләнмәгә җан җылысын таләп итә. Һөнәр серләрен саклап, буыннан буынга өйрәткәннәр һәм һәрбер гаиләнең үзенең билгеле тамгасы булган.
Вакытлар узган саен керамик эшләнмәләрне башта тимердән, аннан пыяла, пластмассадан ясалган әйберләр кысырыклап чыгара. Ләкин бүгенге көндә яшь буынга борынгы гореф- гадәтләрне өйрәтү программалары нигезендә, һөнәр янәдән актуаль юнәлешләрнең берсенә әйләнде.
Чүлмәкчелек һөнәренең чын остазлары бик аз, безнең районда бөтенләй юк. Кем белә бит, бәлки музейда үткән шөгелләрдән соң, укучылар арасында хезмәт юлын нәкъ менә шушы юнәлеш белән бәйләргә теләүчеләр табылыр. Һәм Сарманыбызда, тирә якка дан тоткан үз осталары булыр.